Анастасия Дэметэр-Петрова: Кылъёсты тодон – со шумпотон!

    Групповое фото с анастасией дэметэр на фоне деревни и леса

    Милям семьямы туж тунсыко. Ачим городын вордӥськем но будэм удмурт, кузпалы Трансильваниысь мадьяр, кык нылъёсмы нош пичиысен ик ини пӧртэм кылъёсын тодмоесь. Нырысь ик верало ачим сярысь.
    Кыӵе ке ужрадъёсын монэ адямиос ӵемысь юало:

    Кыӵе ёросысь тӥ?
    Шумпотыса вазисько: Индустриальной!
    Карын будэмме тазьы валэктоно луисько. Зэм, ӵемысь озьы луэ: удмурт гуртысь ӟуч городэ вуыса, анай-атайёс вордскем нылпиосынызы автоматически ӟуч сямен вераськыны кутско, карын удмурт кылэз дышетыны луонлыкъёс ӧжытгес уго (мон пичи дыръя воксё но ӧй вал!). Но анаелы бадӟым тау шуисько, монэ удмурт сямен кӧкыын веттамез, нуныямез понна!
    Эшшо ке, ясли сюрымтэен, монэ одӥг арлы гуртэ песянае доры келяло. Татын скал йӧлын ӵош пыӵаз, дыр, ини удмуртлык но удмурт сям!..Но таин история уг быры. Нылпи садэ мынон дыр вуиз. Нош садын воспитатель но ӟуч, пиналъёс но ӟучесь. Мынам йыры сураськем, лэся: вераськемысь воксё но дугдӥськем. Соин анае-атае ӟуч сямен вераськыны кутскизы монэн – мукет луонлыксы вылымтэ, лэся. Озьы мон «ӟучомем» луи. Гуртэ вуылыкум но, пумитам удмурт сямен вазьыкузы, ӟуч сямен вазисько вал. Но пичиысен йӧлын пыӵам анай кыл, озьы гинэ уг ышы. Кызьы кидыс шуныт, небыт музъеме сюрыса пушъет сётэ, озьы ик кылмы но, ӟеч луонлыкъёс кылдыку, шарае потэ. (Соин ик тодосчиос пусъё, макем вазьгес кутске нылпи анай кылэз дышетыны, сокем умойгес).

    Анастасия дэметэр-петрова: кылъёсты тодон – со шумпотон! 1

    Тодӥсько на, школаын дышетскыкум ини, киям «Анай кыл. 2-тӥ класс» учебник сюриз. Анаелы соку шуи: «Удмурт кылэз дышетэме потэ!». Озьы, пичиен-пичиен, ачим-а, анаелэн юрттэменыз-а, учебникысь ужъёсты лэсьтыса, удмурт кылэз дышетыны йӧндыри. Берло ини карын но луонлыкъёс кылдӥзы удмурт кылэз дышетыны. Ижкарысь Гуманитарной лицее дышетскыны пыри, кытын анай кылэн гинэ ӧвӧл, удмурт литератураен, этнографиен, историен, финн кылэн но финн-угор калыкъёслэн лулчеберетэнызы тодматскыны луонлыке кылдӥз. Со сяна, пӧртэм финн-угор шаеръёсы но вуылӥм: Марий Элэ, Коми Республикае, Эстоние, Финляндие, бускель Татарстанэ но. Вот таиз зэмзэ «тылгизьы аратӥз» та бадӟым дунне вылын асме удмуртэн шӧдон понна,
    кин луэмме валан понна. Та ик луиз, дыр, азьпал улонам нырысетӥ вамыш но…
    Дышетскыны келяны туртто вал Эстоние, но шуи: уг мыны. Одӥг ар куспын Удмурт кун университетын Удмурт филология факультетлэн финн-угор (мадяр) ёзэтаз дышетскыны кельшиз. Кӧня ке пол вуылӥ Мадяр шаере, вуоно кузпалыным тодматски.
    Миклош Дэметэр – кузпалы – Трансильваниысь (Румыниысь) сэкей (székely, нем. cеклер, рум. секуй) выжыысь мадяр, Карпат гурезьёс дорын Шепшисэнтдёрдь карын вордӥськем мурт. Румыниын вордӥськемын но будэмын ке но, румын кылэз лябгес тодэ; отысь мадяръёс доразы, дышетсконниосын, ужан интыязы яке урамын котьку мадяр сямен верасько.

    Анастасия дэметэр-петрова: кылъёсты тодон – со шумпотон! 2

    Анай кылзэс но лулчеберетсэс гажамзы котькытын шӧдӥське: газет бамъёсын-а, юртъер пушкын-а, дӥсьсы вылын-а, школа урокъёсын-а. Вераны кулэ, нырысетӥ дунневыл ожын Трансильваниен ӵош Венгрилэсь «вандэм» Сэкей шаер, али ке но ас эрикез понна, Румын кун пушкын автономия понна нюръяське. Нимысьтыз элькунзы ӧвӧл ке но, анай кылзэс юн утё, ог-огенызы валче улыны тыршо. Мадяр шаерын тодматским бере, нырысь аръёссэ отын ик улӥм (кузпалы дышетске на вал ай). Нылъёсмы но отын ик вордӥськизы. Печ университетысь дышетӥсьмы Эва Фанчали
    нылъёсыным одно ик анай кылын вераськыны косӥз, индылэмез али ке но пелям.
    Миклошен но озьы кенешим, со ас кылыныз, мон ас кылыным вераськом шуыса. Сотэк кызьы нылъёсмы песянай-песятайёсынызы, ӵыжы-выжыосынызы вераськозы. Нош ӟуч кыл пумысен ӧм кышкалэ: Россие вуылыса, одӥг адями но ӟуч кылэз тодытэк ӧз кыльы на!..
    Озьы дорын вераськон кылъёсмы удмурт но мадяр кылъёс луизы. Нырысь аръёсы нылъёсмы кылъёсты суралляло ик вал, кытӥяз мадяр кылъёс борды удмурт кылпумъёс но кылъёс ватсалляськизы (viszi-сько «нуисько», labda-е «тупе», pohár-ез «стаканэз», уг pisi oda «уг чисьы отчы»), кытӥяз удмуртэз борды мадяр кылпумъёс (meg-зыра-ljuk «зыралом», буд-nak «будо», кутӥсь-kodok «кутӥськисько», гоп-ba «гопе», дэрем-em «дэреме»), яке веранъёссэс кылысь кылэ «калька» амалэн берыктылӥзы (ez fáj volt «вӧсь вал» (ez fájt интые), кезьыт вань(hideg van) но мукет). Но вераськыны дышетскись пичи
    мурт одӥг кылын вераськыкуз но янгышъёс лэсьтэ, соин ик со пумысен
    сюлэмшугъяськонъёсмы ӧй вал, тодӥм, берло ваньмыз интыяз пуксёз шуыса, будэмзыя сураськемысь дугдозы шуыса.
    Мадяр шаерын, мадяръёс пӧлын улыса, семьяямы но мадяр кыл тросгес чузъяськыны кутскиз, валтӥсь кыл луиз, шуыны луоз (кузпалыным но ӵемысь та кылын вераськиськом, удмурт кылэз тодэ ке но). Но удмурт кылмес семья пушкамы утиськом. Со понна трос ик кулэ ӧвӧл: нылъёсыным КОТЬКУ удмурт сямен вераськыны тыршисько (мыным мадяр сямен берен вазё ке но), удмурт книгаосты лыдӟиськом, удмурт кырӟанъёсты но радиоверанъёсты кылзӥськом, интернэтысь «Шудон корка», «Мон егит» но мукет телеадӟытонъёсты учкиськом, удмурт шудонъёсын шудӥськом.
    Но валтӥсь кыл но ас интызэ ыштыны, лябомытыны быгатэ, тупась учыр шеде ке. Кылсярысь, куке огпол гужем мон нылъёсыным дорам Удмуртие бертӥ, нош атаймы Венгрие кылиз, куинь аресъем Инӟы (Gyöngyi), одӥг толэзь куспын удмуртъёс пӧлын улыса, мадяр кылзэ ик вунэтӥз. Толэзь ортчыса, атаез вуэм бере, соин удмурт сямен вераськиз – Миклош паймемын вал! Но берло, конечно, выльысь тодаз ваиз. Со дырысен Инӟымы удмурт но мадяр кылъёсын огкадь вераське. Катюшмылэн (мадяр сямен Kata) Удмуртиын улыкумы (кузпалы 4 ар УдГУ-ын мадяр кыллы дышетӥз) валтӥсь кылэз удмурт вал, удмурт нылпи садэ ветлӥз. Нош Трансильвание улыны кошкеммы бере, тросгес мадяр кылын вераськыны кутскиз, но осконэ ноку но оз бырылы – Удмуртие вуим ке, удмурт кылзэ нош тодаз ваёз шуыса. Озьы ик луиз! Туэ гужем Удмурт шаере вуылыкумы, ӵыжы-выжыосынымы, эшъёсынымы удмурт сямен вераськиз. Со сяна, вераме потэ на, нылъёсмы мукет выжы калыкъёслэсь кылзэс умой шӧдо, капчиен дышето шуыса. Иностранной кылэн нырысь пумиськонзы Венгриын вал, улон интыямы
    бускельёсмы немецъёс вал, уго. Гужем шутэтскыны шуыса вуэм бускельёс шоры пичи нылъёсмы часъёсын но учкыны дась вал, дыр, туж тунсыко потэм, лэся, тодмотэм, валантэм немец кыл. Кӧня ке дыр ортчыса, нылъёсмы ог-огенызы ас «немец» кылынызы вераськыны туртто вал ини, немец интонациез, куд-ог куараосыз вераськоназы пыртыса, шудон-каламбур кылын вераськизы.

    Нош Россие вуыса, ӟуч кылэз тодӥсьтэм нылъёсмы понна сыӵе каламбур кыл ӟуч кыл луиз. Нылпи садэ ветлыны кутскытозязы ик, урамысь кылэм ӟуч кыл соос понна шудон кыл луиз ини, «да», «нет», «на», «давай», «девочка», «один», «два» но мукет кылъёс шудон сямен вераськоназы пыризы. Берло ини нылпи садын но школаын вераськон ӟуч кыл азьпал интые потыны кутскиз, удмуртсэ но мадярзэ «сэргы шымыртыны» турттыса, но атаймы ӝог гинэ талы пум понӥз, «ӟуч кылын вераськемды потэ ке, мынэ бускельёс доры» шуыса. Школаын дышетскись Инӟы но садике ветлӥсь Катюш дорамы ӟуч кылын трос вераськыны ӧз дӥсьтэ ни. Бен, куддыр таӵе чурыт амалъёсты но кутоно луэ, сотэк сыӵе окружениын улыса анай кылмес утьыны но азинтыны шуг луысал.
    Табере нылъёсмы кыксы ик школаын дышетско ни. Румыниын улӥськом бере, мадяр кылэз сяна, румын кылэз но дышето. Татын нырысетӥ классысен ик англи кылэз дышетыны кутско, куатетӥ классысен немец кыл ватсаське на. Лыдъялэ ай, ваньмыз кӧня кыл луэ? – Удмурт, мадяр, ӟуч, румын, англи но немец (тямысэтӥ классын латин кылэз дышетозы на) – куать кыл ганяк пичи йыръёсазы тэре, огез мукетсэ дышетыны юртто гинэ, уг люкето. Мон сямен, кылъёсты тодон – со шумпотон! Юнме уг шуо ук, кӧня кыл тодӥськод, сомында адями луиськод. Сое, жаляса верано, уг валало сыӵе адямиос, кудъёсыз одӥг кыл сяна уг тодо. Нылпи садысьтымы психолог группаысь анай-атайёсты индылӥз: дорады тросгес вераське ӟуч кылын, ӟуч кыл – со кун кыл. Виры ик пӧзьыны кутскиз! Нош удмурт кыл – кун кыл ӧвӧл, шат? Кытын собере удмурт кылын вераськоно, семьяын ке ӧвӧл. Кин утёз, азинтоз на удмурт кылмес, удмурт семья ӧз ке утьы? Сокем огшоры – вераськыны гинэ кулэ ук! Соин ик, малпасько, нылпиосын вордскем дырысенызы ик анай кылын вераськоно. Но со гинэ тырмыт ӧвӧл. Школаын гинэ ӧвӧл, нылпи садысен ик кутсконо вал ини удмурт кылэз дышетыны быдэс элькунамы. Ӟуч но мукет выжы калыкъёслэн пиналъёссылы со сокем шуг ӧвӧл. Макем вазьгес кутске адями мукет культураен тодматскыны сокем умойгес, капчиенгес дышетэ кылэз но. Мон ачим но нылпи садын
    ужай, карысь нылпиосты удмурт кыллы дышетӥ. Та юан шоры кыкнапал ласянь учкыны быгатӥсько: анай сямен но, дышетӥсь сямен но. Ӵемысь ӟуч анай-атайёслэсь но кылыны луэ вал, макем нылпизылы кельше удмурт кылэз дышетыны, удмурт кырӟанъёсты кырӟаны, удмурт дэремен дӥсяськыны. Кык яке тросгес кыл дышетонэз асьме элькынамы но огшоры ужен, «естественный процессэн» лыдъяны кулэ, кызьы со дуннелэн пӧртэм сэрегъёсаз пӧртэм калыкъёс пӧлын лыдъяське

    туспуктэм — Дэметер кузпалъёслэн вотэс бамъёсысьтызы