«Удмурт нылкышно кенеш» огазеяськон «Удмурт Кенеш» ассоциацилэн бурд улаз кылдӥз удмурт нылкышнолэсь данзэ ӝутон вылысь.

27-тӥ тулыспалэ 1993-тӥ арын удмурт нылкышноослэн элькун конференцизы ортчиз. Отчы 400 делегат пыриськиз. Ужрадын ик огазеяськонлэн правлениез но быръемын вал.

Удмурт нылкышно кенешез кылдытонэ трос кужымзэ понэ «Удмурт Кенеш» ассоциацилэн кыл кутӥсь секретарез Нина Малых. Со ик луэ огазеяськонлэн нырысетӥ кивалтӥсез но. Бӧрысь Нина Игнатьевнаез воштӥзы этнограф, история наукаосъя кандидат Людмила Христолюбова, журналист Татьяна Корнилова, история наукаосъя доктор, профессор Галина Никитина, «Удмурт Кенешлэн» Пичи Пурга ёросысь ёзэтэзлэн кивалтӥсез Надежда Степанова. 2020-тӥ арын огазеяськонэн кивалтыны оскизы «Удмурт дунне» газетлэн валтӥсь редакторезлы Елена Миннигараевалы.

Туннэ нуналлы «Удмурт нылкышно кенешлэн» ёзчиосыз элькунысьтымы ваньмаз ик каръёсын но ёросъёсын тыршо. 30 ар ӵоже ини удмурт нылкышноос семьяосын но нылпиосын ужало, анай кылэз но удмурт культураез утёнлы сӥзем трос ӵектосъёссэс улонэ пыӵато.

25-тӥез Кузебай Герд лыдӟонъёс Анай кылъёслэсь калыккуспо нуналзэс, Дышетӥсьёслэсь но нодъясьлэсь (наставниклэсь), Удмурт Элькунын егитъёслэсь арзэс пусъён улсын ортчизы.

Конференцилэн валтӥсь темаез вал – «Кузебай Герд: дауръёс куспын».

«Удмурт Кенеш» огазеяськонлэн Тӧроез Андрей Иванович Ураськин аслаз вераськоназ пусйиз:

– Кузебай Герд трос кужымзэ, тодон-валанзэ поныса ужаз анай кылзэ утён, узырмытон но азинтон бордын. Быдэс творчествояз пыӵамын удмурт калык сярысь, калыкезлэсь асваланзэ ӝутон сярысь сюлмаськонэз. Ваньмыз со –толло, туннэ, ӵуказе нуналлэсь историзэ кылдытэ, тодос но дышетон удысъёсты, кылэз, лулчеберетэз утьыны но азинтыны инъет луэ. Кузебай Гердлэн лэсьтэм ужъёсыз выльысь но мургес малпаськыны, выжыосмес герӟась «сӥньысэз» утьыны, синйылтыны, эскерыны, санэ поныны косо кадь. Соин но, дыр, асьмеос солэсь верам-эскеремъёссэ выльысь, пӧртэм ласянь бергатӥськомы, мургес но рос-просгес валаны, архив документъёс пыр тодмо но тодмотэм сюресъёссэ сэрттыны-пертчыны тыршиськомы.

Кузебай Герд 19-тӥ но 20-тӥ дауръёс куспын ке но вордӥськемын, солэн улон сюресэз но творчествоез, дунне шоры учконэз туннэ нуналлэн куронъёсыныз юн но мур пӧлэстӥськыса кошко.

– Ӟеч лэсьтэм ужъёсынымы гинэ вераны быгатомы: быдэсмиз-а Кузебай Гердлэн осконэз? Лыктӥзы-а «араны» егитъёс? Кыӵе мылкыдын дышето туала нылпиос Кузебай Гердлэсь произведениоссэ? Кыӵе герӟась сӥньыссэ соос адӟо туннэ но азьло вакытъёсысь? – йылтӥз Андрей Иванович.

Та но мукет юанъёсъя кенешон мынӥз люкаськонын, докладчикъёслэн вераськоназы. Ужрадэ 25 ёросъёсысь но 4 каръёсысь, озьы ик Татарстанысь, Башкортостанысь, Киров но Пермь улосъёсысь, Марий Элысь 437 адями пыриськиз. Делегатъёс пӧлын вал ёросъёсысь но каръёсысь «Удмурт Кенешлэн» кивалтӥсьёсыз но ёзчиосыз, тодосчиос, эмчиос но дышетӥсьёс, лулчеберет удысын ужасьёс, школаосын но вузъёсын дышетскись пиналъёс.

Герд лыдӟонъёс йылпумъяськизы секыт, кужмо, малпаськытӥсь «Трокай» спектаклен. Сӥземын со удмурт кылтодосчилы, мер ужасьлы, публицистлы, эмчилы, удмуртъёслэсь автономизэс кылдытон бордын тыршисьлы Трофим Борисовлы.

Спектакльын Трокай Борисовлэн пӧртэм улон вакытъёсыз возьматэмын (пьеса гожтэмын документъёс, гожтэтъёс, тодэ ваёнъёс вылэ пыкиськыса). Учкисьёс азе Кузебай Герд но, Ашальчи Оки но потазы.

«Туннэзэ дунъяса, вуонозэ чакласа» ужрадэ Дэри, Алнаш, Пичи Пурга ёросъёсысь но Ижкарысь 120 дышетӥсьёс но визьнодасьёс пыриськизы.

Люкаськемъёс удмурт кыллы но культуралы пайдалыко дышетон практикаосты учкизы, этнокультуралы дышетон пыр нылпиослэсь функциональной грамотностьсэс кылдытон сярысь вераськизы.

Семинар улсын ик «Вордскем кыл» журналлэн выль ар азьын потэм спецномерезлы презентация но радъяськиз. Со быдэсак сӥземын вал Дэри ёросысь йӧскалык дышетонлы.

– Дэри ёросын этнокультурной образованилы бадӟым саклык висъяське. Тыршиськом, ужмы пӧзе! Аръёс ортчыса но, синмаськисько командаысьтымы эшъёсылы, кинэн ӵош ужасько, – шараяз мылкыдзэ «Удмурт Кенеш» огазеяськонлэн Дэри ёросысь ёзэтэзлэн кивалтӥсез Лидия Биянова.

Дышетскисьёслэн тодослыко но творческой ужъёсынызы «Кузебай Герд: XXI даурысь учкыса…» улоскуспо научно-практической конференция «Герд лыдӟонъёслэн» одӥгез валтӥсь ужрадэз луоз.

Конференция ортчоз 21-тӥ тулыспалэ Йӧскалык театрын.

Конференция куинь тематической ӧръёсъя радъяськоз:

Конференция толсурысен шуркынмонозь кыстӥськоз:

Кызьы шуо радъясьёс, ӵектос сӥземын Быгы гуртлы, но таяз радэ «гур» чик герӟаськемын ӧвӧл пересьмонэн (перепечен) яке табань пыжонэн, со возьматэ крезьгурез.

Ӵектос кылдытэмын Быгы гуртысь удмурт калык кырӟанъёсты, туала амалъёс кутыса, нылпиос но егитъёс пӧлын утён но вӧлмытон вылысь, озьы ик Удмурт Элькунысь гуртъёсын улӥсь пиналъёсты, туала крезьгурчиосты-аранжировщикъёсты но фольклористъёсты огъясь инты кылдытон понна.

– Проектмылэн валтӥсь ужез – туала егит композиторъёсынымы вашкала удмурт кырӟанъёслы туала шӧм пыӵатыса фонограммаос гожтон. Собере соосты нылпиосмы но егитъёсмы быдэсъяны мед быгатозы. Одно ик со фонограммаосын чузъяськыны кулэ калык инструментъёс (кубыз, арган, крезь), – верало «БыгыГур» проектлэн радъясьёсыз.

Ӵектос бордын тыршо удмурт лулчеберетъя «Быгы» йӧскалык центрысь ӧнерчиос. Туннэ нуналлы соос проектлэн 1-тӥ этапез борды басьтӥськизы ни. Быгыысь 10 вашкала кырӟанъёс быръемын, соослы азьпалан выль «шӧм» пыӵатоно луоз.

Проектъя вань ивортонъёсты учкыны-чакланы луоз Мастерская этноязыкового творчества «БыгыГур» «ВКонтакте» бамысь.

Сое юнматон сярысь кат Удмурт Элькунын 2020-тӥ арын кутэмын.

Со улсын толон, 3-тӥ тулыспалэ, Кун Кенешын анай кылын гожъяськисьёсты сӥлы карон ужрад ортчиз, отын удысазы адӟем карымон ужасьёсты вылӥ данъетъёсын пусйизы.

Пумиськонэ элькун, кар, ёрос газетъёслэн валтӥсь редакторъёссы, ёрос изданиослэн удмурт ватсэсъёссылэн редакторъёссы, журналистъёс люкаськизы. Йӧскалык печатьлэн нуналызлы сӥзем ужрадэ вуизы Удмуртилэн палэназ анай кылмес утисьёс но азинтӥсьёс: Башкортостанысь «Ошмес» но Татарстанысь «Азьлане» газетъёс. Озьы ик удмурт эшъёссылэн ужаменызы тодматскыны лыктӥзы «Издательский дом Коми» юртысь редакторъёс.

Сӥё-дано ужрадэз ортчытӥз Кун Кенешлэн тӧроез Владимир Невоструев. Люкаськемъёсты ӟечкылазы элькун кивалтэтлэн тӧроез Ярослав Семёнов, Кун Кенешысь, Кун думаысь депутатъёс, удысэтъёслэн кивалтӥсьёссы.

Нош Вавож ёросысь «Валан» ансамбль шулдыр кырӟанъёсыныз мылкыд кузьмаз.

«Кулэ-а туала улонын вылӥ образование?» – та сярысь эчешизы-кенешизы Баграш-Биграысь, Гожняысь, Вуж Мӧньяысь, Улын Юриысь, Пичи Пурга гимназиысь но нырысетӥ школаысь 8-тӥ-11-тӥ классъёсын дышетскисьёслэн командаоссы.

Ужрадэз радъязы «Удмурт Кенешлэн» Пичи Пурга ёросысь ёзэтэз, Администрациысь дышетонъя кивалтэт, Пичи Пурга черкогуртысь гимназия, ёрос лыдӟиськон юрт, удмурт кылэз но литератураез дышетӥсьёс. Нош кичӧлтон сётӥсез луиз Пичи Пурга гимназиысь удмурт кылъя дышетӥсь Александра Герасимова.

Удмурт дебатъёс ортчизы туж ӟырдыт. Пиналъёс шудонлы мылысь-кылысь дасяськиллям, дасяллям аргументъёс но, контраргументъёс но. Ваньзэ чебер удмурт кылын!

Ужрадэ вуылӥз «Удмурт Кенеш» огазеяськонлэн тӧроез Андрей Ураськин. Со пусйиз, сокем узыр удмурт кылын котькыӵе удысын вераськыны луэ шуыса.

Ижкарысь Калыкъёслэн Эшъяськон юртазы Россиысь печатьлэн нуналэзлы сӥзем сӥё-дано ужрад ортчиз. Отчы люкаськизы шаерысьтымы пӧртэм ивор волмытӥсь ёзъёсын ужась журналистъёс.

Ужрад улсын 2022-тӥ ар понна Эрик Батуев нимо йӧскалык премилэсь лауреатсэ ӟечкылазы. Премиез басьтӥз Эгра ёросысь «Светлый путь» газетлэн удмурт кылын потӥсь «Вакыт» ватсэтэзлэн редакторез Надежда Данилова.

Эрик Батуев нимо йӧскалык премия «Удмурт Кенеш» огазеяськонлэн кичӧлтэмезъя 2011-тӥ арысен сётӥське. Сое басьтыны быгато удмурт но ӟуч кылъёсын гожъяськись журналистъёс. Соос асьсэ ужъёсазы удмурт калыклэсь историзэ, лулчеберетсэ возьмато ке, сюлмаськытӥсь ужпумъёссэ ӝуто ке.

Калыкъёслэн эшъяськон юртсылы кивалтӥсе элькунысь Мер палаталэсь ёзчизэ, Этнокультурной дышетонъя но мерлыко кичӧлтонъёсъя «АРТЭ» центрлэсь кивалтӥсьсэ Юлия Шахтинаез юнматӥзы.

Юлия Германовна вордскиз 1989-тӥ арын. Удмурт кун университетысь историяя факультетэз, Россиысь тодосъя академилэн Урал ёзэтысьтыз Историяя, кылъя но литературая удмурт институтлэсь аспирантуразэ «Этнология» ӧръя йылпумъяз.

Ужан удыссэ мытӥз егитъёсын ужан удысын, 15 арзэ тыршиз дышетон удысын, трос аръёссэ дышетӥз Ижысь Кузебай Герд нимо гимназиын, озьы ик Нациосын ужан политикая министерствоын калык кусыпъёсты радъянъя ёзэтэн кивалтӥз.

Юлия Шахтина калык пӧлын но бадӟым уж нуэ. Удмурт егитъёслэн «Шунды» огазеяськонзылэн тӧроез, Удмуртиысь Егитъёслэн парламентсылэн 2-тӥ созывезлэн ёзчиез вал.

Калыкъёслэн эшъяськон юртсы элькунмы понна стратегической объект луэ, — шуэ Юлия Шахтина. – Калыкъёслэн эшъяськон юртсылэн ужамез туала улонлэн куронъёсызлы тупаны кулэ, кызьы инфрасӧзнэт ласянь, озьы ик валтӥсь ужпумъёсыз ласянь но: Кун йӧскалык политикая стратегиез быдэсъянэ туала ужан амалъёсты но технологиосты пыӵатоно, со вакытэ ик вунэто ӧвӧл калык кусыпъёс пӧлын трос аръёс ӵоже возиськись йылол-сямъёсты. Эшъяськон юрт – со шаерысьтымы пӧртэм выжы калыкъёсты огазеясь, ӵектонъёссэс улонэ пычатӥсь, улоскуспо но калыккуспо кусыпъёсты юнматӥсь огазеяськон луэ.

Туэ Кузебай Гердлэн но Ашальчи Окилэн вордӥськем дырысенызы 125 ар тырмоз. Соин валче, «Удмурт Кенеш» огазеяськемлэн Устинов ёрос ёзэтэз но элькунысьтымы Йӧскалык музей «Лыдӟиськом Кузебай Гердэз но Ашальчи Окиез» флешмоб ялӥзы.

Флешмобе пыриськон понна:

«Данъялом, сӥлы каром удмурт калыкмылэсь дано пизэ но нылзэ!» — гожтэмын «Удмурт Кенеш» огазеяськемлэн вотэс бамаз.

Ватсаса, удмурт гожъяськисьлэн, кылысь кылэ берыктӥсьлэн, азьветлӥсьлэн Кузебай Гердлэн но нырысетӥ удмурт нылкышно кылбурчилэн, Удмурт АССР-ысь дано эмъясьлэн Ашальчи Окилэн вордскем нуналъёссы Удмурт Элькунмылэн дано нуналъёсыз пӧлы пыртэмын.

21-тӥ толсуре Уваысь ӧнеръёсъя колледжын егитъёслы чаклам «Шундыберган» нимо нырысетӥез ёрос фестиваль ортчиз. Ужрад огазеяз ваньзэс, кин удмурт лулчеберетмылэн но анай кылмылэн азинскемез, вуоноез пумысен сюлмаське.

Ӵапак та юанъёсъя ик лэчыт вераськонъёс ӝутӥськизы котырес ӝӧк сьӧрын но. Отын кенешизы школаослэн кивалтӥсьёссы, дышетӥсьёс, нылпи садысь визьнодасьёс, анай-атайёс но егитъёс. Нош люкаськем пиналъёс понна со вакытэ радъямын вал удмурт калык шудонъёс но пӧртэм мастер-классъёс.

Озьы туж яркыт но мыло-кыдо ужзэ мытӥз «ШУНДЫ» огазеяськонлэн Ува ёросысь ёзэтэз, егитъёсын кивалтыны оскемын ӧнеръёсъя колледжысь егит дышетӥсьлы Мария Капачинскихлы.

«Мылкыд умой, пумиськон туж мур вал, удмуртлыкез вырӟытон сярысь но вераським, шулдыръяськыса но вуттӥм. Уж трос: программа гожтоно, школаосты сайкатоно, удмуртлыклэсь гочамон палъёссэ возьматоно», — шуэ Мария Николаевна.

Удмуртилэн тӧроез Александр Бречалов «Признание» премиос сётӥз. Сӥё-дано ужрад 20-тӥ толсуре Удмурт кун филармониын ортчиз.

Удмуртилэн Тӧроезлэн «Признание» премиеныз туэ 18 адямиос но огазеяськонъёс пусъемын. Премиен дунъямъёс пӧлын калыкен ужась огазеяськонъёс но нимаз адямиос: гуртын улӥсьёс, эмъясьёс, дышетӥсьёс, культураез но спортэз азинтӥсьёс.

Данъет басьтӥз «Удмурт нылкышно кенеш» огазеяськон но. 30 ар ӵоже удмурт нылкышноос семьяосын но нылпиосын ужало, анай кылэз но культураез утёнлы сӥзем трос проектъёссэс улонэ пыӵато.

«Шумпотӥськом, удмурт нылкышноослэсь огазеяськонзэс адӟизы, дунъязы. Тау ваньзылы, кин пӧртэм аръёсы огазеяськонлэн ужаз пыриськиз но али пыриське. Но «Признание» — со шумпотон гинэ ӧвӧл, со бадӟым кыл кутон. Та премиен ми чакласькомы огазеяськонлэн 30 ар тырмонэзлы но А. Окилэн 125 ар тырмонэзлы сӥзем «Дор» проектмес улонэ пыӵатыны», — шуэ огазеяськонлэн кивалтӥсез Елена Миннигараева.

2022-тӥ ар куспын шаермылэн пӧртэм сэрегъёсаз 400-лэсь ятыр ужрадъёс ортчытэмын вал, со пӧлысь 100-эз радъяськиз асьме элькунамы.

Калыкъёслэн лулчеберетсылы сӥзем арлы йылпумъянъёс лэсьтонъя яркыт ужрад ортчиз Удмурт йӧскалык театрын. Ужрад улсын ик радъяськиз калыкъёслэн культуразыя «Даур гур. Перезагрузка» фестивальлэн гала-концертэз но.

Фестивале пыриськемъёслы тау карыса, шуныт кылъёссэс веразы элькунысьтымы культурая министр Владимир Соловьёв, Кун Кенешлэн Тӧроезлэн воштӥсез Татьяна Ишматова, «Удмурт Кенеш» огазеяськонлэн Тӧроез, Кун Кенешысь ялан ужась комиссиен кивалтӥсь Андрей Ураськин, Калык творчествоя элькун юртлэн кивалтӥсез Светлана Кайсина. Озьы ик соос фестивальлэсь лауреатъёссэ пусйизы, данъетъёс сётӥзы.

Фестивальлэн финалаз потэм пӧртэм коллективъёс усто концерт возьматӥзы.

«Удмурт нылкышно кенеш» огазеяськонэн радъям «Пичи Чеберайёс но Батыръёс – 2022» конкурс йылпумъяськиз. Та нуналъёсы вормисьёсты ялӥзы. Соослэсь списоксэс учкыны луоз вожвылъяськонлэн вотэс бамысьтыз.

«Пичи Чеберайёс но Батыръёс» конкурсэ Удмуртиысь но бускель улосвылъёсысь нылпи садэ ветлӥсь пиналъёс, покчи классъёсын дышетскисьёс пыриськыны быгатӥзы. Соос калыксы сярысь веразы, тунсыкъяськонъёсынызы тодматӥзы, калыксылэн узырлыксы сярысь мадизы. Конкурсын нимысьтыз саклык висъяськиз нылпиослэн удмурт кылын вераськыны быгатэмзылы.

Вормисьёсты 19-тӥ толсуре Ижкарысь Калыкъёслэн эшъяськон юртазы ӟечкылалозы, соосты кузьымъёсын но дипломъёсын данъялозы. Озьы ик татын пиналъёс понна тунсыко Выль ар программа радъяськоз, люкаськемъёс Тол Бабаен но Лымы нылэн пумиськозы. Ужрад 11.00 часын кутскоз.

Удмуртлык понна вань сюлэмынызы висись, калык понна трос лэсьтэм адямиосты, азинлыко тыршисьёсты «Удмурт Кенеш» огазеяськон арлы быдэс пыртэ аслаз Данъян книгаяз. Туэ вить адямиез сӥлы каризы.

Алевтина Перевощикова — «Удмурт Кенеш» огазеяськонлэн Вотка ёросысь ёзэныз кивалтӥсь. Со сюлмаськемен, татысь Кукуй гурт пӧрмиз удмурт культурая центрлы. Алевтина Николаевна ёросысь вань удмурт гуртъёсты огазеяны быгатӥз, соос понна пӧртэм ужрадъёс радъялля. Кылсярысь, сяме пыриз ни арлы быдэ ортчытъяны «Шудо табань» улосвылкуспо фестиваль. Кукуе артысь улосъёсысь но куноос вуыло, удмуртъёслэн йылолъёсынызы тодматско, табань, перепеч пӧрало. Татын нимысьтыз турмаршрут но кылдытэмын. А. Перевощикова «Купанча» ансамблен кивалтэ на.

Александр Аблаев — Грак ёрос муниципал кылдытэтлэн йырызлэн воштӥсез, «Удмурт Кенеш» огазеяськонлэн ёросысь ёзэныз кивалтӥсь. Александр Валентинович йыг-йыг сямыныз быгатӥз ёросысь удмуртъёсты огазеяны, удмурт движениез юнматыны. Лулошур-Возжи гуртын Роман Валишин писателез буре ваён ӝытъёс, Вужгуртысь Даниил Майоров писательлы сӥзем лыдӟонъёс ортчытъя. Усточи удмуртъёсын калыкез тодматыса, творческой пумиськонъёс радъялля. Ачиз но пӧртэм инструментъёсын шудэ, чебер кырӟа.

Валентина Комиссарова — «Удмурт Кенеш» огазеяськонлэн Ува ёросысь ёзэныз кивалтӥсь, «Купанча» калык ансамблен кивалтӥсь, кырӟась, удмуртлыкез утись но ӝутӥсь. Концертъёсын пӧртэм улосъёсы вуылэ, калыккуспо фестивальёсы пыриськылэ. 2013-тӥ арын Валентина Анатольевна кылдытӥз «Шунды сиос» нылпи ансамбль. Ёросазы удмурт кылэз, культураез утён но азинтон понна трос лэсьтэ. Пӧртэм проектъёсын выре. Кылсярысь, анай кылэз дышетӥсь нылпиос пӧлын лагерьёс, ужрадъёс радъялля, ачиз ик кыллы дышетэ но. Егитъёс пӧлын КВН ортчытъя.

Надежда Касаткина — Эгра ёросысь Эшъяськон юртысь суредась-модельер, «Питыран» нимо модая театрлэн директорез. Надежда Васильевна 10 ар ӵоже удмурт дӥсьлы сӥзем пӧртэм уно коллекциосын адӟытонъёс радъяз ни Удмуртилэн палэназ но. Утчаське, вашкалаысь ӝутэ вунэтэм удмурт дэремъёсты, выль шӧм пыртэ удмурт костюмъёслы. Вуриськонъя, чеберъяськонъёс, суйпосъёс, чыртывесьёс, юртъер котырын кутӥськись арбериос лэсьтонъя мастер-классъёс радъялля. Модая театраз нылпиос но, бадӟымъёс но мыло-кыдо пырисько, асьсэлы нуналлы быдэ культураысьтымы маке выльзэ усьтыса.

Андрей Герасимов – Татарстанысь удмуртъёслэн национально-культурной автономиенызы кивалтӥсь. Со сюлмаськемен, Татарстанысь удмуртъёслэсь культуразэс, кылзэс утён но азинтон сярысь 2025-тӥ арозь стратегия кылдытэмын. Со улсын пӧртэм проектъёс ортчыло. Кылсярысь, нылпи садъёсын но покчи классъёсын дышетскисьёс понна удмурт культуралы сӥзем «Мудорвай» фестиваль-конкурсэ ог 3 сюрс пинал пыриськиз ни. Гыронбыдтон праздник улсын удмурт егитъёс «БиГерд» форуме люкаськыло. 2020-тӥ арысен удмурт кылъя визьнодасьёс пӧлын конкурс ортче, Андрей Сергеевич устооссэ ачиз ик премиен дунъя.

7-тӥ толсуре азьветлӥсь удмуртъёс люкаськизы Ижкарысь Калыкъёслэн эшъяськон юртазы. Татын Вань удмуртъёслэн XV (азьвыл чакламтэ) ӧтчамзы ортче. Ужрадэ Удмурт Элькунысь, Башкортостанысь, Татарстанысь, Марий Элысь, Пермь шаерысь, Киров улосысь, Санкт-Петербургысь 215 делегатъёс вуизы. Озьы ик ӧтчамлэн ужаз пыриськизы Правительстволэн Тӧроез Ярослав Семенов, министръёс но депутатъёс.

Ӧтчамлэсь пленарной кенешсэ котьку сямен «Удмурт Кенешлэн» гимнэныз усьтӥзы. Собере делегатъёс сӥё-дано ужез быдэстӥзы: кенешчиослэн ӟеч сямлы пӧрмемын ини котькуд ӧтчамзэс кутскыны Удмурт кунлыкез кылдытӥсьёсты, удмурт калыклэсь дано пиоссэ — Трокай Борисовез, Иосиф Наговицынэз но Кузебай Гердэз — буре вайыса, синпелетъёссы доры сяська поныны.

«Удмурт Кенешлэн» Тӧроез Татьяна Ишматова огазеяськемлэн берло 2 аръёсы ужамезлы йылпумъянъёс лэсьтӥз. Докладаз со пусйиз, асьме удмурт кылмылэн нимысьтыз инлыкез вань. Котькуд ёросын пӧртэм ужрадъёс ортчытъясько, бадӟым уж нуиське йӧскалык дышетонын. Но удмурт кылэз дышетон ужпумез нылпи садъёс но школаос вылэ гинэ куштыны уг яра. Мукет ӧръёсысь но ӧнерчиосты, азьветлӥсьёсты кысконо. Огазе кариськыса ужано шуиз со.

Озьы ик докладэн вераськизы «Удмурт Кенеш» огазеяськемлэн Балезино ёросысь ёзэзлэн кивалтӥсез Надежда Наговицына, Татарстанысь удмуртъёслэн лулчеберетъя йӧскалык автономизылэн кивалтӥсез Андрей Герасимов, «Удмурт Кенеш» огазеяськемлэн Вавож ёросысь ёзэзлэн кивалтӥсез Ирина Ложкина но Вотка карысь 44-тӥ номеро нылпи садлэн кивалтӥсез Валентина Вахрушева. Соос веразы, кызьы асьсэ доразы удмуртлыкез азинто, кыӵе амалъёсты ужазы куто, озьы ик тодматӥзы тужгес усто ӵектосъёсынызы.

Ӧтчам улсын мыло-кыдо кенешчиос пӧртэм данъетъёсын пусъемын вал. Трокай Борисов нимо йӧскалык премилэсь лауреатсэ данъязы. 2022-тӥ ар понна сӥё-дано нимез басьтӥз Александр Аркадьевич Прохоров, Шаркан ёрослэн азьвыл йырыз, гурт удысъя но сиён-юонъя азьвыл министр. «Удмурт Кенешлэн» Данъян книгаяз но выль нимъёсты пыртӥзы. Со: Алевтина Перевощикова — «Удмурт Кенеш» огазеяськонлэн Вотка ёросысь ёзэныз кивалтӥсь, Александр Аблаев — Грак ёрос муниципал кылдытэтлэн йырызлэн воштӥсез, «Удмурт Кенеш» огазеяськонлэн ёросысь ёзэныз кивалтӥсь, Валентина Комиссарова — «Удмурт Кенеш» огазеяськонлэн Ува ёросысь ёзэныз кивалтӥсь, «Купанча» калык ансамблен кивалтӥсь, кырӟась, удмуртлыкез утись но ӝутӥсь, Надежда Касаткина — Эгра ёросысь Эшъяськон юртысь суредась-модельер, «Питыран» нимо модая театрлэн директорез, Андрей Герасимов — Татарстанысь удмуртъёслэн национально-культурной автономиенызы кивалтӥсь.

Нош Тӧрозы воштӥськоз шуыса кенешчиос азьвылгес тодо ни вал, уго Татьяна Ишматова Пичи кенеш азьын куриз вал ассэ «Удмурт Кенеш» кивалтонлэсь мозмытыны. Ас интыяз со ӵектӥз Кун Кенешысь Культурая, туризмъя но нациосын ужан политикая ялан ужась ӧрилэсь кивалтӥсьсэ Андрей Ураськинэз. Куара сётон шара радъяськиз. Оглом калык Андрей Иванович понна дурбасьтӥз.

Быръёнъёс бере уж азинскиз секциосын: «Удмурт Кенеш», «Удмурт нылкышно кенеш», «Шунды» но бускель улосъёсын улӥсь удмуртъёс асьсэ сюлмаськонъёссы сярысь кенешизы.

«Удмурт культурая нуналъёс» проект улсын ужрадъёс йылпумъяськизы, берпуметӥез пумиськон радъяськиз 2-тӥ толсуре Башкортостанысь Калтасы ёросын.

Удмуртиысь делегцие пыризы Йӧскалык политикая министр Эдуард Петров, «Удмурт нылкышно кенеш» огазеяськонлэн кивалтӥсез, «Удмурт дунне» газетлэн редакторез Елена Миннигараева, Удмурт кун университетысь Удмурт филологияя но журналистикая факультетлэн деканэз Галина Глухова, «Удмурт Кенеш» огазеяськонлэн ёзчиосыз, «Шунды», «Куара», «Артэ» огазеяськонъёс, Йӧскалык дышетонъя институтысь наукая ужасьёс но мукетъёс.

Ужрад ортчиз Калтасы ёросысь лулчеберетъя юртын. Отын радъямын вал удмурт киужъёсын возьматон, «Удмуртия» издательстволэн книгаосыныз вуз карон, удмурт газет-журналъёсын тодматскон. Со сяна, татын ик Башкортостанысь удмуртъёс асьсэ сямъёсынызы, киужъёсынызы, пӧраськемъёсын тодматӥзы.

Культура юртын ужрадэз усьтӥз Башкортостанысь Калтасы ёрослэн йырыз Забир Габдуллин. Со пусйиз, таӵе ужрад доразы нырысьсэ ортче. Соос талы шумпото но азьланяз но Удмуртиен кусып возьыны тыршозы. Нош Йӧскалык политикая министр Эдуард Петров мадиз, кызьы туннэ нуналлы удмурт кылэз, культураез азинтон ужъёс радъясько. «Удмурт нылкышно кенешлэн» кивалтӥсез Елена Миннигараева пусйиз та ужын «Удмурт Кенеш» но мукет общественной огазеяськонъёслэн интызы сярысь.

Башкортостанысь удмурт движение пыриськисьёс пӧртэм тау каронъёсын пусъемын вал. Нош собере уж кӧня ке секцияя радъяськиз: этнообразование, удмурт кылэз но культураез азинтон проектъёс, егитъёсын ужан, эктон.

Ӝыт люкаськем калык понна концерт возьматӥз фольклор кырӟанъя но эктонъя «Айкай» кун театр. Башкортостанысь удмуртъёс понна та нунал бадӟым но пайдаё праздниклы пӧрмиз.

Тодады вайытом, удмурт культуралы сӥзем нуналъёс туэ ортчизы 5 улосъёсын: Киров, Пермь шаеръёсын, Марий Элынын, Татарстанын, Башкортостанын.

Ивортон «Удмурт дунне» газетлэн вотэс бамысьтыз басьтэмын

2022-тӥ ар понна сӥё-дано нимез басьтӥз Александр Аркадьевич Прохоров, Шаркан ёрослэн азьвыл йырыз, гурт удысъя но сиён-юонъя азьвыл министр.

Александр Аркадьевич быдэс улонзэ яратоно ёросэзлы сӥзиз. Вордскем палъёссэ ӝутон но кужмоосыз пӧлы поттон понна трос кужымзэ сётӥз. Котьку сюлмаськиз гуртъёсын улонэз умоятон понна. Солэн тыршеменыз Шаркан ёросын пӧртэм турмаршрутъёс но кылдылӥзы. Одӥгез синмаськымон проектсы — «Тол бабай дорын куноын». Нош макем вань калыкез синмаськытӥз ини «Быг-быг» фестиваль.

Министр луыса ужакуз но Александр Аркадьевич предприятиослы, личной подсобной хозяйство возисьёслы, фермеръёслы висъяськись юрттэтэз будэтон понна трос лэсьтӥз.

Котьку мыло-кыдо пыриськиз удмурт движение. Ёросысьтызы «Инвис» газетэз поттон но вӧлмытон понна сюлмаськиз, элькунамы потӥсь удмурт изданиослы подписка радъяны юрттылӥз. Александр Аркадьевич али ке но удмурт кылмес но культурамес азинтонъя аслэсьтыз ӵектонъёссэ вера.

Пусъём, Трокай Борисов нимо премия сётӥське 2018-тӥ арысен кивалтон удысын удмурт калык понна трос лэсьтэм адямиослы.

Ужрад радъяськиз ёрос культурая юртын. Куноосты вӧйын-нянен пумитазы, «Ялыке» ансамбле пыриськисьёс пумиськонэз задор кырӟанъёсын шулдыртӥзы.

Ӵектослэн кивалтӥсез Татьяна Колхир юрттӥсьёсыз Татьяна Головизнина но Лариса Агееваен ӵош калык праздникъёсын тодматӥзы: мар каризы со нуналэ, кыӵе йӧскалык сиён-юон пӧразы, кызьы шулдыръяськизы. Люкаськем семьяос мыло-кыдо куарнянь сокам лэсьтонъя мастер-классэ пыриськизы. Озьы ик тодматскизы на мукет удмурт пыжиськемъёсын но, эктӥзы-кырӟазы, шудонъёсын шудӥзы.

Пусъём, «Бускельёс дорын 2.0» проект улсын 8 пумиськон радъяськиз. Отчы удмурт, ӟуч но бигер выжыысь 47 семьяос пыриськизы.

«Туж жадим, но сюлэм вылын али сыӵе ганяк мылкыд, туж кулэ ужез лэсьтыны, улонэ пыӵатыны быгатӥм уго. Бадӟым тау кареме потэ ваньзылы, кин юрттӥз, кин шумпотыса пыриськиз та ужрадамы. Кӧня ке шутэтском но — азьлань! Выль малпанъёс но выль ӵектосъёс витё. Озьыен, удмуртлыкмес утём но вӧлмытом!»

«Тэчы, поттомушка, пыр ик, сарачи, капон, лыназе, эля, нёпо… Вавожысь ке тон, тодод, мае возьмато та кылъёс. Удмурт Кун университетысь удмурт кылосбуръя факультетэз быдтэмъёслэн куд-огезлэн йыразы кылиз на, дыр, диалектология параосын кылэм тунсыко кылъёс. Нош кылемъёсызлы оло воксё но удмурт кылъёс кадь ик уг пото, дыр», — верало Вавож ёросысь кенешчиос.

Удмурт кыллэн дунневыл нуналэз азьын Вавожысь шаертодонъя музейын ужасьёс но кенешчиос вавож диалектной кылъёсын выжлёгет «куизы», нош Выль Бия школаысь дышетӥсь Нина Ефремова со кылъёслэсь кылбур «пӧраз».

Кызьы мачко вавожъёс?

Чудӟаысь Дурга Серга
Ведра тыр кутэм дарга,
Нош Ӟамбай эшез Толя
Куать кило калтэм эля.

Толя кышно, эля кӧт,
Кытысь-мар тодэм – ӧйтӧд,
Эляез, пе, базарын
Вузало дуно дунын.

Картэз борды ериськиз,
Дарга сямен пештырскиз,
Мын, пе, чорты Сергаез –
Солэн но трос даргаез.

Ваньбурез малы быдтод,
Эсьмаса, коньдон жильдод:
Калык лыназе вискын
Ванмыз сямен базарын…

…Тани пуко кык эшъёс –
Воксё ӟудэмын соос:
Огез басьяськись лыктӥз,
«Шӧнтэмъёс» шуса кошкиз.

Мукетыз тани вуиз –
Ой, гориз ук, ой, гориз!..
Собере «Та «марымдэс»
Асьтэос сие», — шуиз…

Воргоронъёс, жадьыса,
Берто, нёпо коласа,
Кышнооссы нош пуко,
Поттомушка куадаса.

Толяез йыръе Оля:
«Эн кутылы ни эля…»
Сергаез тарка Верка,
Кожалод, ачиз дарга:

«Юнме дыр быдтид тӥни,
Эсьма кут вал чукырни…
Ма, марзэ басьтод солэсь,
Пештыр эля-даргалэсь?..

Табере, пе, кык эшъёс
Шурысь ваё чипейёс,
Ведра тыр ӧвӧл ке но,
Ӵок, уг зульы ни кышно…

Тэк пукемлэсь – кыл но бур,
Пӧрмиз оло ӧз кылбур –
Валады меда, эшъёс,
Кызьы мачко вавожъёс?..

Йылпумъяны кылбурме
«Лушкай» одӥгзэ кылме,
Вождэс эн вае, эшъёс,
Валалозы уйпалъёс…

Туннэ Удмурт автономи кылдытонлы инъет сётэм огез азьветлӥсьлы — Трокай Борисовлы — вордӥськемез дырысен 131 ар тырме.

Удмурт калыклэсь дано пизэ буре вайыса, «Удмурт Кенешлэн» исполкомчиосыз ужан нуналзэс солэн Ижкарысь синпелетэз дорын мытӥзы, Трокай Борисовлэн пыд азяз сяська поныса, сӥлы каризы.

Тодады вайытом, Трокай Борисовлэн вордӥськем нуналэз катэн тодэ ваён нунал сямен юнматэмын.

Пичи Пурга ёросысь Гожня гуртын дышетӥсьёс но бадӟым классын дышетскись пиналъёс понна «Инву гурез утчаса» фестиваль ортчиз. Ужрад радъямын вал Удмурт кыллэн нуналыз улсын.

«Кыллэн кужымез туж бадӟым. Вордскем кыллэн — вормонтэм ! Кылмылы юрттоно гинэ бурдъёссэ вӧлъяны», — шуэ «Удмурт Кенешлэн» ёзэтэзлэн кивалтӥсез Надежда Степанова.

Фестивальын пиналъёс понна ужазы 6 пумо кыл-куаос: «Хоккуысен верлиброзь», «Удмурт ке — кырӟа», «Шунды эктонъёс», «Шудон пӧл», «Удмурт дебат», «Кусаллям ми оригами».

Удмурт кыллэн туала ужпумъёсыз но вордскем кылмес ӟеч дышетон амалъёс сярысь котырес ӝок сьӧрын кенешизы удмурт кылъя дышетӥсьёс но «Удмурт Кенеш» огазеяськонлэн азьветлӥсьёсыз.

Бускель улосвылъёсын улӥсь удмуртъёс дорын удмурт культуралы сӥзем нуналъёс азьланьтӥсько. Эшшо одӥгез пумиськон ортчиз Киров улосвылысь Уни каргуртын.

Ужрад пленарной люкетэн кутскиз. Вань люксаськемъёсты пумитаса вераськизы элькунысьтымы йӧскалык политикая министр Эдуард Петров, Уни муниципал кылдытэт администрацилэн кивалтӥсезлэн воштӥсез Иван Машковцев, Киров улосысь Калыкъёслэн эшъяськон юртсылэн валтӥсь ужъёсызъя директорлэн воштӥсез Ирина Никитина.

Пумиськон азьланьтӥськиз тематической площадкаосын. Пусъём, котькуд улосын соос пӧртэмесь луо. Таяз радэ но дасямын вал Киров улосвылын улӥсь удмуртъёслэн куронъёсызъя. «Чипчирган» ансамбльлэн хореографез Лилия Леонтьева удмурт калык эктонъёсъя но шудонъёсъя мастер-класс возьматӥз, «Арт-резиденциысь» ӧнерчи Дарали Лели йӧскалык дэремъёслэн аспӧртэмлыкъёссы сярысь вераськиз, Калыкъёслэн эшъяськон юртысьтызы ужасьёс удмурт егитъёслэн азинлыко ӵектосъёсынызы тодматӥзы. Нимысьтыз «Удмурт Кенешлэн» площадкаез но ужаз. Татын удмурт кылэз но лучберетэз утён, азинтон но вӧлмытон пумысен юанъёсты сэрттӥзы-пертчизы.

Пумиськон Ижкарысь «Чипчирган» ансамбльлэн концертэныз йылпумъяськиз.

Ужрад туэ кыкетӥ ползэ радъяськиз ини «Удмурт нылкышно кенеш» огазеяськон сюлмаськемъя. Кылем арын конференция онлайн амалэн ортчиз вал, нош таяз радэ пиналъёс пумиськыны быгатӥзы.

Удмурт кылын тодос но эскерон ужъёсъя конференция 22-тӥ шуркынмонэ Кузебай Герд нимо йӧскалык гимназиын ортчиз. Отын асьсэлэсь ужъёссэс возьматӥзы быдэс элькунысьтымы покчи классъёсын дышетскись 42 пиналъёс.

Покчи тодосчиос ужъёссэс 3 ӧръя дасязы: шаертодон, адями но дунне, инкуазь. Дышетскисьёс вордскем гуртъёссылэн, улосчиоссылэн, выжыоссылэн улон-вылонзы сярысь тодӥзы, озьы ик ошмес вулэсь ӟечлыксэ, мамонтлэсь лыоссэ эскеризы, будосъёсты чаклазы.

Озьыен вормисе потӥзы Алнаш ёросысь Азаматысь Ксения Глазкова, Ульяна Евдокимова но Валенсия Абрамова, Шаркан ёросысь Карсашурысь Николай Вахрушев.

Конференциез йылпумъяса, пиналъёс понна зэмос праздник радъямын вал. Соос понна «Чебеляй» но «Крезь куара» ансамбльёс концерт возьматӥзы.

Туспуктэмез Максим Егоровлэн